فیک نیوز چیست؟

اجازه دهید با ارائه چند آمار شوکه کننده شروع کنیم:

– تحلیل‌ و بررسی‌های وبسایت پولیتی فکت، نشان می‌دهد که در انتخابات سال ۲۰۱۶ آمریکا، ۷۰ درصد از صحبت‌های دونالد ترامپ و ۲۶ درصد از صحبت‌های هیلاری کلینتون دروغ بوده‌.

– در سال ۲۰۱۶ گسترش زیاد اطلاعات غلط باعث شد تا فرهنگ لغت آکسفورد واژه پساحقیقت را به عنوان واژه سال انتخاب کند.

– انجمن جهانی اقتصاد، گسترش اطلاعات غلط آنلاین را به عنوان یکی از ۱۰ مسئله مهم جهان در سال ۲۰۱۳ مطرح کرده است.

– در سال ۲۰۱۷ دیکشنری کالینز واژه Fake News را به عنوان کلمه‌ی سال اعلام کرد، چرا که این کلمه در سال ۲۰۱۷ حضوری «فراگیر» داشته و بسیار به کار رفته است.

با این مقدمه‌ی پر آمار، احتمالا شما هم مثل من شوکه شده باشید. پس با زیست پلاس همراه شوید، تا به سوالات پاسخ دهیم:

– فیک نیوز (خبر جعلی) چیست؟

– تفاوت خبر جعلی و خبر واقعی چیست؟

یک نعمتِ تهدید زا!

تولد اینترنت و شکل‌گیری فناوری‌های نوین ارتباطی یک نعمت و موهبت الهی بود؛ اما این نعمت هم مانند بسیاری از نعمت‌های دیگرِ تاریخ، با دستکاری‌ها و استفاده نادرست انسان‌ و به خصوص زرسالارانِ دارای قدرت و ثروت، تهدیدات زیادی را برایمان به ارمغان آورد. تهدیداتی که اگر نگوییم شدت ویران کنندگی‌شان از بمب فَت‌مَن بیشتر نیست، قطعا کمتر نبوده و نخواهد بود. در واقع تکنولوژی‌های جدید ارتباطی نعمت‌های دو پهلویی هستند که از یک سو باعث تسهیل فرایند ارتباطات و گردش سریع اطلاعات میان انسان‌ها و از سوی دیگر باعث به وجود آمدنِ مشکلاتِ جدید و قابل توجهی در جوامع انسانی شده‌اند و خبر جعلی و دروغ پردازی در سراسر جهان، تنها یکی از آن مشکلات است.

اما از آنجا که فهمِ دقیقِ ماهیت خبر جعلی مشروط به درک چیستی و ویژگی‌های خودِ خبر می‌باشد، در ادامه ابتدا به بررسی خبر واقعی خواهیم پرداخت و سپس به این سوالِ مهم پاسخ خواهیم داد که خبر جعلی (Fake News) چیست؟

خبر (News) چیست: گزارش یک رویداد

خبر گزارش یک رویداد است و رویدادها همان اتفاقاتی هستند که هر روز در حال وقوعند؛ مانند: (بازداشت نامادری بی‌رحم‌ در ارومیه – ویدئو)، (دانشمندان برای اولین‌بار با نهنگ صحبت کردند)، (مراسم تشییع پیکر امیر کویت برگزار شد)، (سفر وزیر خارجه ایران به عربستان) و… . بنابراین، خبر یعنی گزارش دادن از اتفاقی که روی داده است.

اما گزارش رویداد، به همین سادگی‌ هم که در نگاه اول به نظر می‌رسد نیست؛ بلکه رسانه‌های معتبر، برای آنکه بتوانند خبری را تولید و منتشر کنند، باید درباره رویدادها گردآوری اطلاعاتِ دقیق انجام داده و آن را تجزیه و تحلیل کنند. برای گردآوری اطلاعات درست درباره یک رویداد، لازم است که خبرنگار عناصر سازنده آن رویداد را واکاوی کرده و برای هر کدام از آن‌ها پاسخ‌های صحیحی پیدا کند. معمولا هر رویداد از ۶ عنصر مهم تشکیل می‌شود که برای تولید خبر باید به آن‌ها پاسخ داده شود. آن عناصر عبارت‌اند از: که (WHO) – کی (WHEN) – کجا (WHERE) – چه (WHAT) – چرا (WHY) – چگونه (HOW) که به عناصر خبری معروف هستند.

به طور خلاصه، خبر صحیح، بازنمایی و گزارشی واقعی از یک رویداد است که پس از گردآوری اطلاعات صحیح پیرامون آن رویداد توسط رسانه‌های خبری معتبر منتشر می‌شود. به عبارت دیگر، زمانی که خبر به صورت شفاف به عناصر خبری پاسخ صحیح بدهد، صحیح بوده و از اطلاعات معتبری تولید شده است. اما زمانی که از اطلاعات غلط یا گمراه کننده در تولید خبر استفاده شود، جعلی و مخرب است.

خبر جعلی (Fake News) چیست؟

از سال ۲۰۱۶ به این سو، با فراگیری اخبار جعلی، تعاریف مختلفی توسط اندیشمندان برای خبر جعلی ارائه شد؛ به طور خلاصه میتوانیم در تعریف خبر جعلی بگوئیم:

اطلاعات غلطی است که با هدف فریب دهی و گمراه کردن دیگران تولید و منتشر می‌شود.

بنابراین، بعکس اخبار صحیح که بر پایه‌ی اطلاعات صحیح و پاسخدهی به عناصر اصلی آن رویدادها تولید می‌شوند؛ اخبار جعلی بر پایه اطلاعات غلط یا گمراه کننده و به منظور گمراه سازی مخاطبان خود تولید می‌گردند. در واقع اطلاعات سه حالت کلی می‌توانند داشته باشد که خبر جعلی از اطلاعات نوع اول و دوم استفاده می‌کند:

1. Misinformation (اطلاعات نادرست): اطلاعات نادرستی هستند که منتشر کننده آن بدون غرض و با خیال این که صحیح بوده آن‌ها را منتشر کرده است.
2. Disinformation (اطلاعات گمراه کننده): اطلاعات نادرستی که به صورت عامدانه و با قصد دروغ سازی منتشر شده‌اند.
3. Malinformation (اطلاعات مضر): اطلاعاتی که بر واقعیت استوار هستند؛ ولی برای آسیب رساندن به یک فرد، سازمان و کشور مورد استفاده قرار میگرند. مانند انتشار اطلاعات خصوصی افراد مشهور.

با این توضیحات معلوم شد که خبر جعلی با بهره‌گیری از اطلاعات دروغ و گمراه کننده و با هدف گمراه سازی مخاطبان به سوی اهدافی از پیش تعیین شده تولید و منتشر می‌شود؛ و به علت شباهت‌هایی که با خبر واقعی دارد توسط کاربران مورد پذیرش قرار می‌گیرد؛ بنابراین خوب است که در ادامه، با شباهت‌ها وتفاوت‌های میان خبر معتبر و جعلی بیشتر آشنا شویم.

تفاوت‌ها و شباهت‌های خبر جعلی و واقعی

زمانی که ما به طور دقیق‌تری تفاوت‌های میان خبر واقعی و جعلی را بدانیم، بسیار بهتر می‌توانیم با ماهیت خبر جعلی آشنا شویم. در ادامه، در دو بخش، تفاوت‌ها و شباهت‌های میان خبر جعلی و خبر واقعی را برخواهیم شمرد.

شباهت‌ها

1. خبر جعلی قالب خبری دارد: یکی از چیزهایی که شناسایی این ویروس‌های دیجیتال را مشکل می‌کند همین مسئله است که فیک‌نیوزها دقیقا مانند نیوزها تولید می‌شوند. با همان قالب و با همان سبک و سیاق.
2. از ارزش‌های خبری پیروی می‌کند: اخبار واقعی با توجه به برخی از ارزش‌های خبریِ شناخته شده مانند درگیری، دربرگیری و… تولید و منتشر می‌شوند؛ فیک نیوزها نیز از همین ارزش‌ها پیروی می‌کنند.
3. به عناصر خبری پاسخ دهی می‌کند: خبر جعلی هم مثل اخبار واقعی سعی میکند بر پایه‌ی پاسخدهی به عناصر خبری باشد. اما با اطلاعات غلط.

تفاوت‌ها

1. اخبار واقعی به دنبال آگاه‌سازی مخاطبان هستند. یعنی می‌خواهند شهروندان را از حوادث و رویدادهای پیرامونشان آگاه کنند؛ اما اخبار جعلی دقیقا برعکس عمل میکنند. یعنی از حس نیاز مخاطب به اطلاعات برای گمراه سازی او در جهت اهداف خود استفاده میکنند.
2. اخبار جعلی به صورت مغرضانه و در راستای اهداف شخصی، سیاسی و اقتصادی تولید می‌شوند؛ در حالی که اخبار واقعی غالبا با انگیزه آگاه سازی عرضه می‌شوند.
3. اخبار جعلی مولود گسترش اینترنت هستند؛ در حالی که ردپاهای اخبار واقعی حتی در نخستین روزنامه‌ها نیز دیده می‌شود.