هویت زنان در عصر دیجیتال

به گزارش خبر۲۴ و به نقل از متادخت تحولاتی که در سال‌های اخیر در زمینه ارتباطات و فضای مجازی روی داده، ابعاد مختلف زندگی اجتماعی را با چالش‌هایی روبرو کرده است. فضای مجازی تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری هویت افراد دارد و به نظر می‌رسد با تحولات روزافزون در این عرصه، هویت‌ها بیش از پیش در حال دگرگونی است.

این فضا یکى از ابزارهایى است که سبب می‌شود افراد از راه‌هاى گوناگون ابراز وجود کنند؛ چراکه وقتى افراد در فضاى مجازى قرار می‌گیرند، خواه‌ناخواه، به دنبال این هستند که چگونه جنبه‌هاى رفتارى خود را مدیریت کنند. ازاین‌روست که هویت آدمى که یکى از جنبه‌هاى پیچیده وجود او است، تحت تأثیر قرار می‌گیرد.^۱

فضای مجازی، سازنده یا تخریب‌کننده هویت؟

تاثیرات روزافزون فضای مجازی بر شکل‌گیری هویت‌های جدید زنانه انکارناپذیر است. شبکه‌های اجتماعی و سایر پلتفرم‌های آنلاین، فرصت‌های بی‌سابقه‌ای را برای ابراز نظرات شخصی، ایجاد ارتباط و کشف جنبه‌های مختلف هویت فراهم می‌کنند. ارتباطات مجازی به زنان این امکان را می‌دهد تا تجربیات و دیدگاه‌های خود را به اشتراک بگذارند و با افراد دیگر تعامل داشته باشند که منجر به تقویت حس خودباوری و اعتماد به نفس در آنان می‌شود. شکل‌گیری محفل‌های مجازی از دیگر جنبه‌های تأثیرگذاری فضای مجازی بر هویت زنان است. زنان از این طریق می‌توانند با افرادی که علایق، تجربیات یا اهداف مشابهی دارند، ارتباط برقرار کنند که این امر به ایجاد شبکه‌های حمایتی و گسترش فعالیت‌های جمعی زنانه می‌انجامد.

با این حال، این فضا چالش‌هایی هم به همراه دارد که بر نحوه ادراک زنان از خود و جایگا‌ه‌شان در جامعه تأثیرگذار است. فضای مجازی با نمایش تصویری ایده‌آل و اغلب غیرواقعی از زندگی زنان، منجر به ایجاد فشار روانی و مقایسه‌های ناسالم در زندگی می‌شود. در برخی مواقع، زنانی که در شبکه‌های اجتماعی با تصاویری ساختگی، ویرایش شده و زندگی‌های به ظاهر بی‌نقص مواجه می‌شوند، نسبت به خود و بدنشان احساس ناامنی می‌کنند. این مقایسه‌ها می‌تواند کاهش اعتماد به نفس، اضطراب و افسردگی را به دنبال داشته باشد. علاوه بر این، فرهنگ مجازی که گاهی بر اساس ملاک‌های ظاهری استوار است، فشار مضاعفی را بر زنان وارد می‌کند تا مطابق با استانداردهای خاص معرفی شده توسط این شبکه‌ها رفتار کنند.

در موارد دیگر، جوامع مجازی حتی می‌توانند فضایی برای ترویج تفکرات محدود و یا افراطی باشند که سبب می‌شود تحت تاثیر این فضا، افراد به تدریج دیدگاه‌های خود را با باورهای حاکم همسو کرده و از تفکر و تعقل فاصله بگیرند. شکل‌گیری هویت‌های تقلیدی و غیرمستقل یکی از نتایج این مسئله می‌‎باشد.

بر این اساس، فضای مجازی را می‌توان مانند دو روی یک سکه دانست. از یک سو، این فضا  فرصت‌های بی‌نظیری را برای توانمندسازی زنان و تقویت هویت فردی آن‌ها فراهم کند. از سوی دیگر، چالش‌هایی همچون مقایسه‌های ناسالم، فشار برای تطبیق با استانداردهای غیرواقعی و تأثیرپذیری از افکار و عقاید افراطی، می‌تواند تأثیرات منفی بسیاری بر هویت افراد داشته باشد.

آینه مجازی، انعکاس هویت جدید

فضای گسترده جهانی، نظام ارزش‌ها و هویّت زنانه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و تلقّی زنان از نقش‌ها، مسئولیت‌ها و نگرش‌ به ویژگی‌های جنسیتی را شدیداً تغییر می‌دهد و صرفاً عوامل محیطی در جهان واقعی شکل‌دهنده هویّت و تلقّی فرد از ویژگی‌های جنسیتی و زنانگی نخواهد بود^۲.

به نظر می‌رسد، مشارکت فزاینده زنان در عرصه ارتباطات و فضای مجازی، به طور چشمگیری نقش‌های اجتماعی-سنتی آنان را دگرگون ساخته است. با دسترسی گسترده به شبکه‌های اجتماعی مجازی، زنان قادرند در عرصه‌های مختلف مشارکت فعال داشته و فضایی فراهم آورند تا از برخی نقش‌های کلیشه‌ای و محدودکننده فاصله بگیرند و هویت خود را به عنوان افراد فعال، توانمند و تأثیرگذار در جامعه تعریف کنند. این تحول، آگاهی زنان را نسبت به نقش‌های زنانه و حقوق خود به طرز چشمگیری تغییر داده و منجر به بازاندیشی در مورد انتظارات جنسیتی و ساختارهای سنتی شده است.

با این حال، این دگرگونی در نقش‌های اجتماعی و تغییر نگرش نسبت به هویت زنانه، می‌تواند به تعارض‌های هویتی منجر شود. از یک سو، زنان با حضور در فضای مجازی، با طیف وسیعی از ایده‌ها، تجربیات و الگوهای رفتاری مواجه می‌شوند که ممکن است با باورها و ارزش‌های فرهنگی‌ حاکم بر جوامعی که در آن زندگی می‌کنند، در تضاد باشد. این تضاد می‌تواند منجر به سردرگمی و دوگانگی در هویت شود. از سوی دیگر، نمایش الگوهای ایده‌آل از زنان در این فضا، انتظاراتی غیرواقعی را در ذهن ایجاد می‌کند که باعث می‌شود زنان به دنبال تطابق با الگوهایی باشند که با هویت واقعی آن‌ها در تضاد است.

باید در نظر گرفت که تعارض هویتی ایجاد شده، پدیده‌ای طبیعی در فرآیند تغییرات اجتماعی است. گاهی این تعارض‌ها می‌توانند فرصت‌هایی برای رشد افراد فراهم کنند، لازمه این امر آن است که زنان از مهارت‌های تفکر انتقادی، سواد رسانه‌ای و خودآگاهی کافی برخوردار باشند. حمایت جامعه از تغییرات مثبت و فراهم آوردن فضایی که در آن زنان بتوانند با اطمینان و اعتماد به نفس به هویت خود شکل دهند، نه تنها به تحول مناسب نقش‌های اجتماعی آن‌ها منجر می شود، بلکه به بازتعریف و تکامل مفهوم هویت زنانه نیز کمک می‌کند.

^{۱- حیدری،آرمان. صداقت،حمید. حمیدپور،خیری (۱۴۰۱). «هویت‎یابی واقعی-وانمودی دختران در سیالیت فضای مجازی: مطالعه کیفی دانشجویان دختر دانشگاه یاسوج». فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ ارتباطات. سال۲۳. شماره۵۹. صص۹۴-۶۱}

^{۲- توسلی، سیده زکیه (۱۳۹۶). «درایش فضای مجازی بر هویت زنانه». دوفصلنامه علمی تخصصی مطالعات پژوهشی زنان. صص ۵۴-۳۹}