اختصاصی خبر۲۴،سامان کریمی. این روزها با توجه به تحولات بین الملل یک موضوع مکانیسم ماشه دوباره به صدر اخبار بازگشته است. فرانسه، آلمان و انگلیس اخیراً به دلیل کاهش همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و آنچه «عدول ایران از تعهدات هسته‌ای» می‌نامند، فعال‌سازی این سازوکار را رسماً کلید زده اند. این مسئله باعث شده تحلیلگران و مسئولان داخلی نسبت به تبعات حقوقی و سیاسی این اقدام هشدار دهند.
اما پرسش مهم این است: مکانیسم ماشه دقیقاً چیست و فعال شدن آن چه پیامدهایی برای ایران خواهد داشت؟
مکانیسم ماشه؛ بازگشت به نقطه صفر
مکانیسم ماشه، سازوکاری است که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام پیش‌بینی شده و به طرف‌های توافق اجازه می‌دهد در صورت مشاهده «عدم پایبندی اساسی» از سوی طرف مقابل، روندی را برای بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران آغاز کنند. این تحریم‌ها شامل شش قطعنامه شورای امنیت است که در سال ۲۰۱۵ با تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ لغو شدند.
حجت‌الاسلام سیدمحمود نبویان، نایب رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس، در این باره اینگونه توضیح می‌دهد: «در هر توافق بین‌المللی، معمولاً بندی وجود دارد که اگر یکی از طرفین تعهداتش را انجام نداد، طرف مقابل بتواند تحریم‌ها را بازگرداند. در برجام، این مکانیسم را طراحی کردند تا تحریم‌ها به‌صورت اتوماتیک بازگردد؛ به همین دلیل به آن “ماشه” یا “اسنپ‌بک” می‌گویند.»
به بیان ساده، مکانیسم ماشه یعنی بازگشت تمام تحریم‌های سازمان ملل به حالت قبل از برجام، بدون نیاز به رأی‌گیری مجدد.
حتی حق وتوی روسیه و چین نیز در این سازوکار بی‌اثر است، زیرا رأی‌گیری بر سر ادامه لغو تحریم‌ها انجام می‌شود و کافی است یک کشور (مثلاً آمریکا، انگلیس یا فرانسه) به آن رأی منفی بدهد تا همه قطعنامه‌های قبلی به‌طور خودکار احیا شوند.
بازی باخت-باخت
فرآیند ماشه به این صورت است که اگر کشوری مدعی نقض برجام شود، می‌تواند موضوع را ابتدا به کمیسیون مشترک ببرد. اگر طی ۳۰ روز اختلاف حل نشود، طرف شاکی می‌تواند به شورای امنیت مراجعه کند. در این مرحله، شورای امنیت باید قطعنامه‌ای صادر کند که ادامه لغو تحریم‌ها را تأیید کند. در صورت مخالفت حتی یک کشور دائم، این قطعنامه تصویب نمی‌شود و به‌طور خودکار تحریم‌های قبلی بازمی‌گردند.
نبویان درباره این دام حقوقی برجام هشدار می‌دهد: «فرض کنید شما از یک بنگاه خودرو ماشین می‌خرید. در قرارداد نوشته شده که اگر اختلافی پیش آمد و کار به فسخ رسید، بنگاه‌دار همیشه حق دارد مالکیت را برگرداند و شما حتی اگر شاکی باشید، در نهایت ماشین را از دست می‌دهید! مکانیسم ماشه دقیقاً چنین وضعیتی را برای ایران ایجاد می‌کند.»
وی تأکید می‌کند: «الان اروپایی‌ها به بهانه‌های واهی گفته‌اند که می‌خواهند این مکانیسم را فعال کنند. در حالی که جمهوری اسلامی بارها اعلام کرده هر اقدام غیرقانونی در این مسیر، پاسخ متقابل و قاطع خواهد داشت.»
ابهامات حقوقی و پرسش‌های بی‌پاسخ
یکی از سوالات جدی درباره سازوکار ماشه این است که آیا کشورهای اروپایی حق دارند پس از خروج آمریکا از برجام، ماشه را فعال کنند؟ آمریکا در سال ۲۰۱۸ به‌صورت رسمی از برجام خارج شد و از نظر حقوقی، دیگر عضوی از توافق محسوب نمی‌شود. با این حال، در سال ۲۰۲۰ دولت ترامپ تلاش کرد ماشه را فعال کند که با مخالفت گسترده روبه‌رو شد.
اما فرانسه، آلمان و انگلیس همچنان عضو برجام هستند و به‌صورت نظری، می‌توانند از مکانیسم ماشه استفاده کنند. با این حال، ایران معتقد است این اقدام به‌طور کامل سیاسی و فاقد وجاهت حقوقی است.
آیا تحریم‌های قبلی واقعاً بازمی‌گردند؟
اگر مکانیسم ماشه فعال شود، تحریم‌های قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، ۱۹۲۹ و ۱۹۸۴ دوباره برقرار می‌شوند. این قطعنامه‌ها محدودیت‌هایی چون ممنوعیت فروش تسلیحات به ایران، محدودیت در برنامه موشکی، توقیف دارایی‌ها و محدودیت‌های بانکی و ممنوعیت همکاری‌های هسته‌ای را شامل می‌شوند.
با این حال، بسیاری از این محدودیت‌ها به دلیل تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا هم‌اکنون نیز وجود دارد. آمریکا از سال ۲۰۱۸ تاکنون تحریم‌های بسیار شدیدتری نسبت به قطعنامه‌های شورای امنیت اعمال کرده است؛ به طوری که اقتصاد ایران هم‌اکنون هم تحت فشار گسترده قرار دارد.
نبویان در همین زمینه می‌گوید: «الان مرتب در داخل کشور روی طبل مکانیسم ماشه کوبیده می‌شود که چه؟ برای اینکه امتیاز بدهند. می‌خواهند با این فضاسازی داخلی بگویند اگر امتیاز ندهیم، تحریم‌ها برمی‌گردد. من می‌گویم حتی اگر قطعنامه‌های قبلی برگردد، ضربه جبران‌ناپذیری به جمهوری اسلامی وارد نمی‌شود. چرا؟ چون ما همین الان هم در شرایط جنگ اقتصادی هستیم.»
وی تأکید می‌کند: «مگر وضعیت فعلی با بازگشت آن قطعنامه‌ها خیلی فرق می‌کند؟ الان هم تحت فشار شدید هستیم، پس چرا می‌ترسید؟»
بازی اروپا؛ جنگ روانی یا واقعیت سیاسی؟
برخی تحلیلگران معتقدند تهدید به فعال‌سازی ماشه، بیشتر ابزار جنگ روانی است تا یک اقدام عملی. سه کشور اروپایی در ماه‌های اخیر به‌دنبال امتیازگیری در مذاکرات هستند؛ مخصوصاً در حوزه مسائل هسته‌ای، برنامه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای ایران. از این رو، تهدید ماشه به عنوان یک ابزار فشار استفاده می‌شود.
با این حال، احتمال دارد در صورت تداوم بن‌بست مذاکرات، اروپا واقعاً به سمت فعال‌سازی ماشه حرکت کند. اگر چنین شود، فضای سیاسی بین‌المللی علیه ایران تشدید می‌شود و ممکن است حتی کشورهایی مانند روسیه و چین هم با وجود مخالفت، نتوانند مانع از بازگشت تحریم‌ها شوند.
کنعانی‌مقدم نیز معتقد است باید با درایت با این تهدید مقابله کرد:
«ما باید از ظرفیت‌های دیپلماسی فعال استفاده کنیم و اجازه ندهیم اروپا مسیر ماشه را تا انتها برود. در عین حال، باید با تقویت اقتصاد داخلی، اثرات تحریم‌ها را کاهش دهیم.»
سناریوهای پیش رو؛ چه باید کرد؟
به اعتقاد تحلیلگران سناریوی پیش رو به این شکل است که اروپا به تهدیدات خود ادامه می‌دهد تا از ایران امتیاز بگیرد.
اگر ایران تسلیم نشود و مذاکرات به نتیجه نرسد، احتمال فعال شدن ماشه وجود دارد. در صورت فعال شدن ماشه، تحریم‌های قبلی بازمی‌گردند؛ اما تأثیر اقتصادی عمده‌ای نخواهند داشت، زیرا تحریم‌های آمریکا همچنان برقرار است. اثر اصلی این اقدام، افزایش فشار روانی و سیاسی بر ایران خواهد بود.
با توجه به مطالب مطرح شده باید گفت که موضوع مکانیسم ماشه، بیش از آنکه صرفاً یک مسئله فنی یا حقوقی باشد، به جنگ اراده‌ها میان ایران و غرب گره خورده است. ایران در سال‌های اخیر نشان داده که حاضر نیست زیر بار فشار تحمیلی امتیاز بدهد؛ اما در عین حال، باید با هوشیاری کامل از منافع ملی خود دفاع کند.
همان‌طور که نبویان می‌گوید: «ما باید با اقتدار در برابر فشارهای غرب بایستیم و نگذاریم تهدیدات آنها بر سرنوشت ملت تأثیر بگذارد. تحریم‌ها همیشه بوده‌اند؛ مهم این است که اقتصاد خود را مقاوم و پیشرفته کنیم.»
در نهایت، مسأله مکانیسم ماشه، آزمونی است برای دیپلماسی هوشمندانه و وحدت ملی؛ تا در این شرایط حساس، منافع ملت ایران حفظ شود و غرب نتواند به اهداف خود برسد.
مکانیسم ماشه؛ ابزار جنگ روانی و امتیازگیری اروپا علیه ایران
افزون بر آنچه گفته شد، باید به این نکته توجه کرد که بحث مکانیسم ماشه، امروز صرفاً یک مسئله حقوقی یا فنی نیست؛ بلکه به یک ابزار فشار سیاسی علیه جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است. سه کشور اروپایی یعنی فرانسه، آلمان و انگلیس، در ماه‌های اخیر با صدور بیانیه‌های تند، و تهدید به فعال‌سازی اسنپ‌بک، تلاش می‌کنند فضای افکار عمومی را به سمت فشار بیشتر به ایران سوق دهند. این در حالی است که همان‌طور که نبویان اشاره کرد، اروپا خود به هیچ‌یک از تعهداتش در حوزه رفع تحریم‌های مالی و بانکی عمل نکرده و حتی پس از خروج آمریکا از برجام، نقش جدی در تشدید فشارها علیه ایران ایفا کرده است.
از نگاه بسیاری از تحلیلگران، تهدید به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل بیشتر از آنکه جنبه عملیاتی داشته باشد، نوعی جنگ روانی است. حسین کنعانی‌مقدم، کارشناس مسائل بین‌الملل، بر این نکته تأکید می‌کند که «اروپا به‌خوبی می‌داند که در وضعیت فعلی، بازگشت تحریم‌ها به شکل گذشته، اثرگذاری زیادی بر اقتصاد ایران نخواهد داشت؛ چون زیرساخت تحریمی تقریباً کامل شده و آمریکا بدون نیاز به شورای امنیت، تحریم‌های سنگین‌تری را اعمال کرده است. این تهدید بیشتر به‌منظور امتیازگیری در مذاکرات و مجبور کردن ایران به عقب‌نشینی طراحی شده است.»
کنعانی‌مقدم همچنین اضافه می‌کند: «تحریم‌های سازمان ملل زمانی می‌تواند اثرگذار باشد که اجماع جهانی پشت آن باشد؛ اما امروز با توجه به نزدیکی ایران و چین، روابط گسترده با روسیه و تحولات جدید در نظام بین‌الملل، قطعنامه‌های شورای امنیت حتی اگر بازگردد، الزاماً به معنای انزوای ایران نیست. جهان تغییر کرده و ایران هم باید با تکیه بر توان داخلی و دیپلماسی هوشمندانه، از این مقطع عبور کند.»
بر همین اساس، به نظر می‌رسد باید مراقب فضاسازی‌های داخلی و خارجی بود و با حفظ وحدت ملی، اجازه نداد برخی جریان‌ها، تهدید به مکانیسم ماشه را به ابزاری برای تحمیل امتیاز به کشور تبدیل کنند.
نظر شما در مورد این مطلب چیه؟